اوراق مشارکت؛ فرصتی برای سرمایه‌گذاری مطمئن

سرمایه‌گذاری موتور مولد توسعه‌ی اقتصادی است و دستیابی به سطح مناسبی از سرمایه‌گذاری، نیازمند منابع مالی است.

سرمایه‌گذاری موتور مولد توسعه‌ی اقتصادی است و دستیابی به سطح مناسبی از سرمایه‌گذاری، نیازمند منابع مالی است.
یکی از ویژگی‌های اصلی اقتصادهای شکوفا، تشکیل پس‌انداز و تبدیل این پس‌اندازها به سرمایه‌گذاری مولد است و وجود بازارهای مالی پویا و بهره‌گیری از ابزارهای مالی متنوع، تا حد زیادی به کامل شدن این چرخه کمک می‌کند.امروزه رسالت شهرداری‌ها، به ویژه در شهرهای بزرگ، فراتر از رسیدگی به امور جاری شهر است. لذا یکی از دغدغه های اصلی شهرداری‌ها، تامین نقدینگی مورد نیاز است. بر اساس اصول مدیریت شهری، شهرداری متولی توسعه همه‌جانبه شهر است و در صورتی می‌تواند این نقش را به خوبی ایفا کند و زمینه‌ساز توسعه کشور گردد که بتواند با استفاده از منابع مالی کافی، فعالیت‌های خود را در راستای اجرای برنامه های بلندمدت تنظیم شده انجام دهد. روش‌های مختلفی برای تامین مالی در شهرداری‌ها طراحی شده است. یکی از روشهای مرسوم، انتشار اوراق مشارکت است.در این نوشته  ، ابتدا به تعریف اوراق مشارکت می‌پردازیم. سپس به سابقه  انتشار اوراق در ایران اشاره خواهیم کرد و در نهایت برخی از منافع انتشار اوراق مشارکت را بررسی خواهیم کرد.

تعریف: اوراق مشارکت در ایران، ابزار نسبتا جدیدی است که نخستین بار در برنامه‌ پنج ساله‌ دوم تعریف شد. تاپیش از پیروزی انقلاب اسلامی، تامین مالی از طریق انتشار اوراق قرضه صورت می‌گرفت، اما با توجه به ماهیت ربوی این اوراق و پس از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1362، تامین مالی از طریقِ اوراق قرضه حذف شد. بنابراین سیاست‌گزاران به دنبال طراحی ابزاری جایگزین که منطبق بر فقه اسلامی باشد، بودند. در پی انجام مطالعات نسبتاً گسترده توسط سازمان برنامه و بودجه، سازمان بورس اوراق بهادار تهران، بانک مرکزی و وزارت مسکن و شهرسازی، در برنامه دوم توسعه کشور (78-1374) مساله استقراض عمومی از طریق اوراق سرمایه گذاری و اوراق مشارکت کوتاه مدت به عنوان یکی از روش‌های کارآمد، مدنظر قرار گرفت. با این حال، در متن و تبصره‌های قانون برنامه دوم جز در مورد اوراق مشارکت مسکن، مورد دیگری پیش‌بینی نشده بود.  ولی در طول سال‌های برنامه، موارد استفاده از اوراق مشارکت گسترش یافت و امور دیگری چون اجرای طرح های بزرگ ساختمانی و تامین مالی طرح های توسعه موسسات عمومی و خصوصی را در بر گرفت. تبصره الف ماده 85 قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به وزارت مسکن اجازه داد که برای تجهیز سرمایه در بخش مسکن از طریق بانک مسکن به انتشار و فروش اوراق مشارکت مسکن اقدام کند و وجوه حاصل را صرفاً به مصرف اجرای طرح‌های بخش مسکن برساند.قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت، این اوراق را نوعی اوراق بهادار تعریف می‌کند،که با قیمت اسمی مشخص برای مدت معین، منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های زیربنایی، تولیدی و ساختمانی را دارند واگذار می‌گردد. 

مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت: اگر چه شباهت‌هایی بین اوراق قرضه و اوراق مشارکت وجود دارد، ولی این دو به لحاظ ماهیت کاملا با هم متفاوت هستند. برخی از این تفاوت‌ها به قرار زیر است:
- اوراق مشاركت برای طرح یا طرح های مشخص استفاده می شود
در حالیكه در مورد اوراق قرضه چنین الزامی وجود ندارد.
- به اوراق مشاركت سودی به‌عنوان علی‌الحساب با نرخ معین تعلق می‌گیرد و سود قطعی آن هم در پایان طرح و یا در سررسید از محل سود قطعی طرح تعیین و ما به التفاوت پرداخت می‌شود. در صورتی كه در اوراق قرضه اعطای چنین سودی معمول نیست.
- ناشرانی كه اوراق مشاركت منتشر می‌كنند باید در مقاطع مشخصی از زمان، وضعیت مالی و عملكرد اجرای طرح موضوع اوراق مشاركت را گزارش كنند.
- در اوراق مشاركت باز پرداخت اصل و پرداخت سود علی الحساب
حسب مورد توسط دولت (در طرح های عمرانی) یا توسط بانك عامل (در مورد سایر انواع اوراق مشاركت) تضمین می شود و به این ترتیب خطر نكول (عدم انجام تعهدات توسط منتشركننده اوراق) درمورد هیچ یك از انواع آن وجود ندارد.
بر اساس مرجع انتشار، انواع اوراق مشارکت به شرح ذیل است:
-اوراق مشارکت دولتی: همان اوراق مشاركت عمرانی یا ملی می‌باشد و صرفا برای تامین منابع مالی طرح‌های عمرانی و انتفاعی دولت به میزانی كه در قوانین بودجه سالانه كشور پیش بینی شده، توسط دولت منتشر می‌شود. در این نوع اوراق مشاركت بازپرداخت اصل مبلغ و سود علی‌الحساب و قطعی توسط وزارت اقتصاد و دارایی تضمین می‌شود.
- اوراق مشاركت شركت‌ها و سایر موسسات: با مجوز بانك مركزی برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیاز جهت اجرای طرح به عاملیت یكی از بانك‌ها منتشر می‌شود.
- اوراق مشاركت شهرداری‌ها و دیگر سازمان‌های محلی
- اوراق مشاركت شركت‌های دولتی و بخش خصوصی
- اوراق مشاركت شركت‌های سهامی عام پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار
- اوراق مشاركت بانك مركزی: به استناد ماده 91 قانون برنامه سوم توسعه این اوراق جهت تقویت سرمایه بانك‌ها صادر می‌شود.

سابقه: همان طور که گفته شد تا قبل از سال 1357  انتشار اوراق مشارکت مرسوم نبود و تا سال مزبور اوراق قرضه منتشر می‌شد. براساس سوابق موجود، در سال‌های جنگ جهانی دوم و  در سال 1322 فردی به نام دكتر میلسپو كه قبلا برای اصلاح امور مالیه به استخدام دولت ایران درآمده بود اقدام به انتشار اوراق قرضه نمود.در سال 1330 و در دوران ملی كردن صنعت نفت و نخست وزیری دكتر مصدق، این اوراق بنام قرضه ملی صادر شد. با سقوط دولت دکتر مصدق، تنها یک مرحله از چهار مرحله انتشار اوراق تحقق یافت. درسال1346 به موجب قانون بودجه ، دولت اجازه پیدا كرد كه اوراق قرضه‌ای به نام اوراق قرضه دولتی یا دفاعی منتشركند.  
 با افتتاح بورس اوراق بهادار، بازار ثانویه‌ای برای معاملات اوراق قرضه پدید آمد. با تصویب بانكداری بدون ربا در سال1362، پرونده استقراض عمومی از طریق صدور اوراق قرضه دولتی به طور كامل بسته شد. اولين اوراق مشارکت منتشر شده در کشور که در سال ۱۳۷۳ انتشار يافت مربوط به شهرداري تهران است که باهدف نوسازي بافت فرسوده و اجراي پروژه بزرگراه نواب با نرخ سود علي‌الحساب ۲۰ درصد در سال منتشر شد. در مشهد نیز، اولین بار در سال 1375 برای بازسازی بافت فرسوده منطقه ثامن، مجوز انتشار اوراق مشارکت اخذ گردید. از این دوره به بعد، انتشار اوراق مشارکت بر اساس قانون انتشار اوراق مشارکت (مصوب سال 1376)  گسترش پیدا کرد.
انتشار اوراق مشارکت و صکوک در قوانین بودجه سنواتی پیش‌بینی می‌شود.  بر اساس قانون بودجه سال 1394، به شهرداری‌های کشور و سازمان‌های وابسته اجازه داده می‌شود به طور مشترک یا انفرادی با مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و تأیید وزارت کشور (سازمان شهرداری ها و دهیاری ها)
تا سقف هفتاد هزار میلیارد ریال(70.000.000.000.000) اوراق مشارکت و صکوک اسلامی با تضمین خود با بازپرداخت اصل و سود آن با رعایت قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت و آیین‌نامه اجرایی آن توسط شهرداری‌ها منتشر کنند. حداقل پنجاه درصد از سقف اوراق موضوع این بند به طرح‌های قطار شهری اختصاص می‌یابد.  مجوز فروش اوراق مشارکت سنوات گذشته تا سقف تعیین شده سال صدور، در سال 1394 نافذ است.
منافع انتشار اوراق مشارکت: در بخش تعاریف و مقایسه‌ اوراق مشارکت و اوراق قرضه، به اختصار برخی از منافع اوراق مشارکت را ذکر کردیم. در این جا با دقت بیشتری به این موضوع می‌پردازیم.
- ماهیت غیر ربوی: ایراد اصلی وارده به اوراق قرضه، ماهیت ربوی آن است. با توجه به تاکید و حساسیت فراوانی که شرع مقدس بر حرمت ربا دارد، باید به دنبال ابزارهای تامین مالی باشیم که شائبه  ربوی بودن نداشته باشند. در اوراق مشارکت با توجه به این که نرخ سود قطعی نیست، این مشکل حل شده است. یکی دیگر از روش‌های تامین مالی مشابه که می‌تواند مورد استفاده واقع شود، اوراق صکوکِ اجاره است که شباهت‌هایی به اوراق مشارکت دارد.
- تامین مالی پروژه‌ها: اوراق مشارکت، منابع مالی مورد نیاز طرح‌های مختلف را فراهم می‌آورد. با توجه به ضوابط موجود، این طرح ها می‌تواند در بخش‌های دولتی، عمومی و خصوصی باشد و ماهیت انتفاعی و یا غیرانتفاعی داشته باشد. 
- جذب نقدینگی موجود در سطح جامعه و تجهیز منابع
-کاهش ریسک سرمایه‌گذاری: برای انتشار اوراق مشارکت، باید تجزیه و تحلیل دقیق اقتصادی انجام شود. این دقت نظر، موجب کاهش ریسک سرمایه‌گذاری مردم در چنین فعالیت‌هایی می‌شود و زمینه را برای حضور فعال‌تر جامعه در چنین مشارکت‌هایی را فراهم می‌آورد.
- ایجاد حس مشارکت در مردم از طریق حضور در پروژه‌های ملی و منطقه‌ای. (با توجه به ماهیت مذهبی شهر مشهد، مشارکت در ارائه بهتر خدمات به زائران، می‌تواند موجب خرسندی بیشترِ خریدارانِ اوراق باشد.)
- ارائه سود مناسب به سرمایه‌های خرد و کمک به تقویت بنیه  مالی شهرندان. 
- طرح‌هايي که براي تأمين مالي آن‌ها، اوراق مشارکت منتشر مي‌شود، معمولا طرح‌هاي زمان‌بر هستند، بنابراين اوراق مشارکت نيز اغلب با سررسيدهاي سه تا چهارساله منتشر مي‌شوند. اگر خريدار اوراق به هر دليل، قبل از دوره سررسيد به پول خود نياز پيدا کرد، مي‌تواند با مراجعه به يکي از شرکت‌هاي کارگزاري بورس، اوراق تحت مالکیت خود را به دیگری واگذار نماید. طبيعتاً سودهاي دريافتي تا تاريخ واگذای اوراق به عنوان سود دوره مشارکت، متعلق به فرد مي‌باشد.
- خرید اوراق مشارکت موجب تسریع در اجرای پروژه‌های شهری شده و ضمن کوتاه نمودن زمان ساخت و شروع بهره‌برداری، در کاهش هزینه‌های عمومی تأثیر بسزایی دارد. 
اوراق مشارکت در شهرداری مشهد: شهرداری مشهد برای پروژه‌های میدان شهدا، منطقه ثامن، آبکوه- مجد – عامل- طبرسی و خطوط 2 و 3 قطار شهری، اوراق مشارکت منتشر کرده است. هم چنین شهرداری مشهد برای اجرای طرح‌های شهری و نوسازی و بازسازی بافت‌های فرسوده، انتشار اوراق مشارکت جدید را در دست اقدام دارد.
یکی از ویژگی‌های مهم اوراق مشارکت منتشر شده توسط شهرداری مشهد، پرداخت سود قطعی بالاتر از نرخ سود علی‌الحساب، برای برخی از اوراق است. به عنوان مثال، در سال‌های 84، 85 و 86 که هر سه سودِ علی الحساب 5/ 15 درصد داشتند، به ترتیب سود قطعی 20، 31 و 29 درصد پرداخت شد. هم چنین برای اوراق مشارکت منتشر شده در سال 1387 (مربوط به طرح میدان شهدا و منطقه ثامن) نرخ سود 18 درصد اعلام شد. اما پس از اتمام طرح و حسابرسی قانونی، سود قطعی 29.48 درصد به دارندگان اوراق پرداخت گردید. شهرداری مشهد از نظر پرداخت سود قطعی به خریداران اوراق، در کشور پیشرو است.
جدیدترین اوراق مشارکت منتشر شده توسط شهرداری مشهد، مربوط به خط 3 قطار شهری، به ارزش 5000 میلیارد ریال است. این اوراق در دو مرحله منتشر می‌شود. مرحله  اول در آخرین روزهای اسفندماه سال گذشته منتشر شد، که مورد استقبال خوبی قرار گرفت. مرحله  دوم انتشار این اوراق ظرف چند روز آینده اتفاق خواهد افتاد. این اوراق با نام، معاف از مالیات و با سود علی‌الحساب 22 درصد است. با توجه به کاهش نرخ سود بانکی توسط شورای پول و اعتبار و احتمال کاهش مجدد نرخ سود بانکی تا پایان سال، اوراق مشارکت خط 3 قطار شهری، از جذابیت بالایی برخوردار است. بر اساس تجربه‌های قبلی، امکان پرداختِ سود قطعی، بالاتر از 22 درصد هم وجود دارد. خریداران این اوراق، علاوه بر بهره‌مندی از سود مناسب، از فرصتِ مشارکت فعال در رونق و پویایی مشهد و خدمت به زائران و مجاوران حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) بهره‌مند می‌گردند.